กระติบหรือกระติ๊บ เป็นภาชนะสานสำหรับใส่ข้าวเหนียวนึ่ง มีรูปทรงกระบอกและรูปทรงสี่เหลี่ยมคล้ายกระป๋อง มีฝาปิดมีเชือกร้อยสำหรับหิ้วและถือ นิยมใช้กันในผู้ที่บริโภคข้าวเหนียวในภาคเหนือและอีสาน โดยทั่วไปภาชนะสำหรับใส่ข้าวเหนียวนึ่ง มีสองลักษณะ คือ กล่องข้าวกับกระติบข้าว กล่องข้าวเป็นเครื่องจักรสาน มีลักษณะกลมป่องผายออกมาถึงปากและมีฝาปิดเป็นรูปทรงฝาชี มีฐานและมีหูหิ้วสำหรับร้อยเชือก ส่วนกระติบข้าวเป็นเครื่องจักสาน มีลักษณะรูปทรงกระบอกและสี่เหลี่ยมมีผาปิดครอบเช่นเดียวกัน วัสดุที่ใช้ทำกระติบข้าวคือวัสดุธรรมชาติตามท้องถิ่น เช่น กก หวาย ใบลาน กระจูด เตย ย่านลิเพา ใบมะพร้าวและใม้ไผ่ที่นิยมมากที่สุดคือไม้ไผ่ เพราะหาได้ง่ายและมีคุณสมบัติพิเศษคือ แข็งแรงเหนียวมีการยืดตัวหดตัวสามารถตัดโค้งดีดเด้งตัวคือได้
ส่วนประกอบของกระติบข้าว
กระติบข้าวเป็นเครื่องจักสานแบ่งส่วนประกอบออกได้เป็นสี่ส่วนคือ ส่วนฐานส่วนกัน ส่วนตัวและส่วนฝา ส่วนฐานทำด้วยก้านตาลเหลาตัดโค้งเป็นวงกลมมีขนาดเท่ากับส่วนก้น ผูกมักให้ติดกันเพื่อใช้เป็นฐานสำหรับตั้ง ส่วนกันสานเป็นแผ่น ซ้อมกันสองชั้นผูกมัดติดกับส่วนตัว ส่วนตัวเป็นรูปทรงกระบอกสานซ้อนกันสองชั้นส่วนฝาจะมีขนาดใหญ่กว่าส่วนตัวเล็กน้อย สามารถสามส่วนตัวได้พอดีขอบบนสุดของฝามีหู สำหรับร้อยเชือกสองหู
วิธีทำกระติบข้าว
วิธีทำกระติบข้าวเป็นภูมิปัญญาที่สืบทอดต่อเนื่องกันมาเป็นมรดกทางสังคมการสานกระติบข้าวเป็นงานของผู้ชายโดยเฉพาะผู้ที่ย่างเข้าสู่วัยหนุ่มโดย ต้องฝึกจากบิดาหรือผู้สูงอายุจนชำนาญวิธีทำกระติบข้าว เริ่มจากนำวัสดุเช่นไม้ไผ่มาทำให้เป็นเส้นตอกหนา บางตามที่ต้องการโดยทั่วไปตอกเส้นมีสามลักษณะคือ จักหรือทำให้เป็นเส้นโดยใช้มีดผ่าวัสดุแล้วนำมาเหลาให้บาง ๆ การจักอาจจักตามแนวไม้ไผ่แบบขนานไปกับหลังผิวไม้ไผ่เรียกว่าตอกปื้นแต่ถ้าจักเส้นตอกมีผิวไม้ไผ่เป็นส่วนสันตอก เรียกว่าตอกตะแลง ถ้าเหลาตอกเป็นเส้นกลม ๆ เรียกว่าตอกกลม เมื่อนำไม้ไผ่มาจักเป็นเส้นตอกแล้วก็นำไปสานเป็นลายเรียกว่า ลายสาน
ศูนย์สารนิเทศอีสานสิรินธร
สำนักวิทยบริการ มหาวิทยาลัยมหาสารคาม
